Ευρώπη ή η αγυρτεία - GIORGIO AGAMBEN

Είναι πιθανόν ότι λίγοι ανάμεσα σε αυτούς που ετοιμάζονται να πάνε να ψηφίσουν στις ευρωπαϊκές εκλογές, έχουν αναρωτηθεί για την πολιτική σημασία της κίνησής τους. Καθώς καλούνται να εκλέξουν ένα όχι και με τον καλύτερο τρόπο ορισθέν σαν «ευρωπαϊκό κοινοβούλιο», μπορούν να πιστεύουν, λίγο πολύ καλόπιστα, πως θα κάνουν κάτι το οποίο αντιστοιχεί με την εκλογή των κοινοβουλίων των χωρών των οποίων είναι πολίτες. Είναι καλό να ξεκαθαρίσουμε αμέσως ότι τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Όταν μιλάμε σήμερα για Ευρώπη, η μεγάλη αφαίρεση έχει να κάνει κυρίως με την ίδια την πολιτική και νομική πραγματικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρόκειται για μια πραγματική και ουσιαστική μεταφορά, αποτέλεσμα του γεγονότος ότι αποφεύγεται παντοιοτρόπως να καταστεί συνειδητή μια αλήθεια τόσο ενοχλητική όσο και προφανής. Αναφέρομαι στο γεγονός ότι αν δούμε τα πράγματα από την οπτική γωνία του συνταγματικού δικαίου η Ευρώπη δεν υφίσταται: αυτό που αποκαλούμε «Ευρωπαϊκή Ένωση» είναι τεχνικά ένα σύμφωνο μεταξύ κρατών, που έχει να κάνει αποκλειστικά με το διεθνές δίκαιο. Η συμφωνία του Μάαστριχτ, που τέθηκε εν ισχύ το 1993 και μας έδωσε τη σημερινή μορφή της Ευρώπης, είναι η ακραία κύρωση της ευρωπαϊκής ταυτότητας σαν απλή διακυβερνητική συμφωνία μεταξύ κρατών. Ξέροντας ότι το να μιλούν για δημοκρατία αναφορικά με την Ευρώπη δεν είχε νόημα, οι λειτουργοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης προσπάθησαν να καλύψουν αυτό το δημοκρατικό κενό φέρνοντας στο προσκήνιο το σχέδιο για το λεγόμενο ευρωπαϊκό σύνταγμα.

Έχει σημασία το γεγονός ότι το κείμενο που έφερε αυτόν τον τίτλο, επεξεργασμένο από επιτροπές γραφειοκρατών χωρίς καμία λαϊκή επικύρωση και εγκεκριμένο από μια διακυβερνητική διάσκεψη το 2004, όταν εκτέθηκε στη λαϊκή ψήφο, στη Γαλλία και την Ολλανδία το 2005, απορρίφτηκε παταγωδώς. Μπροστά στην αποτυχία να πάρει τη λαϊκή έγκριση, που εκ των πραγμάτων ακύρωνε έτσι το αυτοαποκαλούμενο σύνταγμα, το σχέδιο εγκαταλείφθηκε σιωπηλά –και ίσως θα έπρεπε να πω ντροπιαστικά– και αντικαταστάθηκε από μια νέα διεθνή συμφωνία, τη λεγόμενη Συμφωνία της Λισσαβώνας το 2007. Εξ αυτών προκύπτει, αν το δούμε από μια νομική οπτική γωνία, πως αυτό το κείμενο δεν είναι ένα σύνταγμα, αλλά, για μια ακόμη φορά, μια συμφωνία μεταξύ κυβερνήσεων, που έχει να κάνει μονάχα με το διεθνές δίκαιο, ενώ δεν υπεβλήθη ποτέ σε λαϊκή έγκριση. Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι το λεγόμενο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, που πρόκειται να εκλεγεί, δεν είναι, στην πραγματικότητα, ένα κοινοβούλιο, αφού του λείπει η εξουσία να προωθείι νόμους, μια εξουσία που βρίσκεται αποκλειστικά στα χέρια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Άλλωστε, κάμποσο καιρό πριν το πρόβλημα του ευρωπαϊκού συντάγματος άνοιξε μια συζήτηση μεταξύ ενός Γερμανού νομικού του οποίου κανείς δεν αμφισβητεί την αξιοπιστία, του Ντίτερ Γκριμ και του Γιούργκεν Χάμπερμας, ο οποίος, όπως η πλειοψηφία εκείνων που αποκαλούνται φιλόσοφοι, στερούνταν πλήρως νομικής κουλτούρας. Ενάντια στον Χάμπερμας, που σε τελική ανάλυση πίστευε πως μπορούσε να θεμελιώσει το σύνταγμα βάσει της δημόσιας γνώμης, ο Ντίτερ Γκριμ είχε δίκιο όταν υποστήριξε την αδυναμία ύπαρξης ενός συντάγματος για τον απλό λόγο ότι δεν υπάρχει ένας ευρωπαϊκός λαός, κι έτσι κάτι όπως η συντακτική εξουσία στερούνταν οποιασδήποτε θεμελίωσης. Αν αληθεύει ότι η συντεταγμένη εξουσία προϋποθέτει μια συντακτική εξουσία, η ιδέα μιας ευρωπαϊκής συντακτικής δύναμης είναι η μεγάλη απούσα στις συζητήσεις για την Ευρώπη.

Αν τη δούμε από την οπτική γωνία των συνταγματικών απαιτήσεων καθιέρωσης, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν χαίρει καμίας νομιμοποίησης. Γίνεται τότε απολύτως κατανοητό το γεγονός ότι μια πολιτική οντότητα χωρίς νομιμοποιημένο σύνταγμα δεν μπορεί να έχει τη δική της πολιτική. Η μοναδική ομοιότητα με κάτι σαν ενότητα εμφανίζεται όταν η Ευρώπη δρα ως υποτελής των Ηνωμένων Πολιτειών, συμμετέχοντας σε πολέμους που δεν ανταποκρίνονται καθόλου στο κοινό συμφέρον και ακόμη λιγότερο στη λαϊκή βούληση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δρα σήμερα ως παράρτημα του ΝΑΤΟ (το οποίο ΝΑΤΟ είναι με τη σειρά του μια στρατιωτική συμφωνία μεταξύ κρατών). Γι’ αυτό, θυμίζοντας όχι τόσο ειρωνικά τη διατύπωση που ο Μαρξ χρησιμοποιούσε για τον κομμουνισμό, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ιδέα μιας ευρωπαϊκής συντακτικής εξουσίας είναι το φάντασμα που πλανιέται σήμερα πάνω από την Ευρώπη και που κανείς δεν τολμά να το επικαλεστεί. Ωστόσο, μόνο μια τέτοια συντακτική εξουσία μπορεί να δώσει νομιμότητα και ουσία στους ευρωπαϊκούς θεσμούς, οι οποίοι –αν, βάσει των λεξικών, αγύρτης είναι «αυτός που επιβάλει στους άλλους να πιστεύουν πράγματα ξένα ως προς την πραγματικότητα και τους κάνει να δρουν σύμφωνα με αυτή την ευπιστία»– στη σημερινή συνθήκη δεν είναι τίποτ’ άλλο από μια αγυρτεία.

Μια άλλη ιδέα περί την Ευρώπη μπορεί να είναι εφικτή μόνο όταν εκκενώσουμε το πεδίο από αυτή την αγυρτεία. Για να το πούμε άνευ υποκρισιών και επιφυλάξεων: αν θέλουμε να σκεφτούμε πράγματι μια πολιτική Ευρώπη, το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να βγάλουμε από τη μέση την Ευρωπαϊκή Ένωση ή, το λιγότερο, να είμαστε έτοιμοι για τη στιγμή όπου αυτή, κάτι που τώρα φαίνεται να επίκειται, θα καταρρεύσει.

20 Μάη 2024

Κείμενο από τη στήλη που διατηρεί ο Ιταλός φιλόσοφος στην ιστοσελίδα των ιταλικών εκδόσεων Quodlibet. Η εικόνα που συνοδεύει το κείμενο είναι από παράσταση του Living Theatre στην Μπολώνια το 1977.