Εγκώμιο
ενός συγγραφέα
Στις 30 Μάη του 1939 θάφτηκε στο κοιμητήριο του Τιέ στο
Παρίσι ένας άνθρωπος που η κηδεία του έγινε από καθολικό παπά, αν και εκείνος
δεν είχε βαπτιστεί ποτέ. Ήταν εβραίος, αλλά οι φίλοι του εβραίοι αρνήθηκαν να
απαγγείλουν το καντίς. Πέθανε πιθανώς από delirium tremens, αλλά οι γιατροί διέγνωσαν
θάνατο από συγκοπή. Ήταν πολίτης της αυστριακής δημοκρατίας, αλλά δήλωνε
υπήκοος των Αψβούργων. Αυτός ο άνθρωπος –ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς
του 20ου αιώνα– λεγόταν Γιόζεφ Ροτ. Ήταν μόνο σαράντα πέντε ετών,
αλλά ένιωθε ότι ο θάνατός του μάλλον είχε αργήσει πολύ. Δεν είχε –έτσι έλεγε–
κανέναν στο πλάι του, ούτε λαό ούτε κράτος. Μόνο τη γλώσσα στην οποία έγραφε –
αλλά ούτε αυτό είναι σίγουρο, αφού μπορούσε κανείς να ακούσει στα γερμανικά του
τη φωνή των γίντις και να νιώσει την αναπνοή των ρωσικών. Ίσως κανείς όπως εκείνος
δεν είχε δει με τόση διαύγεια την κατάρρευση του κόσμου που τον περιέβαλε, ούτε
περιγράψει με τέτοια ανείπωτη ζωντάνια και χαρωπή ακρίβεια τους δρόμους, τα
καφενεία, τα ξενοδοχεία των πόλεων στα οποία έτυχε να ζήσει. Ίσως κανείς δεν
ήταν τόσο ανυπόφορα ευτυχισμένος για όλα αυτά που επρόκειτο να χάσει, που είχε
ήδη αμετάκλητα χάσει.
Γι’ αυτό κανείς συγγραφέας του 20ου αιώνα δεν
μας είναι τόσο κοντινός. Κι εμείς δεν μπορούμε να πιστέψουμε ότι είμαστε
πολίτες του κράτους στο οποίο έτυχε να ζούμε. Έχουμε βαπτιστεί, αλλά δεν
ανήκουμε με κανέναν τρόπο στην εκκλησία. Όπως εκείνος, δεν έχουμε πλέον τίποτα
στο πλάι μας, ούτε έναν λαό και πολύ περισσότερο ένα έθνος. Όμως αυτό δεν μας
αφαιρεί την ικανότητα να είμαστε ευτυχισμένοι και να προσπαθούμε να γράψουμε
και να μιλήσουμε γαλήνια σε μια γλώσσα την οποία αρνούμαστε να ταυτίσουμε με
τον ήπιο κομπασμό που τα ΜΜΕ και τα σχολεία δεν σταματούν
να προπαγανδίζουν και να εξευτελίζουν. Χωρίς να πιστεύουμε σε καμία από τις
αξίες και τους νόμους που μας έχουν επιβληθεί, έχουμε διατηρήσει όπως αυτός
αγνή και ανέγγιχτη την πίστη στο γρασίδι, στον ουρανό με τα αστέρια, στη σιωπή
και στην ομορφιά των προσώπων.
20 Απρίλη 2023
Το
κόμμα και οι φλόγες
Σε έναν φίλο του που του μίλησε για τον βομβαρδισμό της
Σαγκάης από τους Γιαπωνέζους, ο Καρλ Κράους απάντησε: «Ξέρω πως τίποτα δεν έχει
αξία αν το σπίτι καίγεται. Αλλά στον βαθμό που θα είναι δυνατό, εγώ θα συνεχίσω
να ασχολούμαι με τα κόμματα, γιατί αν οι άνθρωποι που οφείλουν να κάνουν κάτι
τέτοιο πρόσεχαν έτσι ώστε όλα τα κόμματα να βρίσκονται στο σωστό σημείο, η
Σαγκάη δεν θα είχε καεί». Όπως πάντα, το αστείο κρύβει εδώ μιαν αλήθεια που
αξίζει τον κόπο να θυμίσουμε. Οι άνθρωποι έχουν στη γλώσσα το ζωτικό τους
ενδιαίτημα, κι αν σκέφτονται και πράττουν κακά, είναι γιατί διεφθαρμένη και
ατελής είναι προπάντων η σχέση με τη γλώσσα τους. Ζούμε εδώ και καιρό σε μια
εκπτωχευμένη και κατεστραμμένη γλώσσα και όλοι οι λαοί, όπως έλεγε ο Σόλεμ για
το Ισραήλ, κινούνται σήμερα τυφλοί και κουφοί στη άβυσσο της γλώσσας τους, με
το πολύ πιθανό ενδεχόμενο αυτή η προδομένη γλώσσα με κάποιον τρόπο να τους
εκδικείται, με την εκδίκησή της να είναι τόσο περισσότερο αδίστακτη όσο οι
άνθρωποι την έχουν φθείρει και αμελήσει. Όλοι καταλαβαίνουμε, λιγότερο ή
περισσότερο διαυγώς, ότι η γλώσσα μας έχει αναχθεί σε έναν μικρό αριθμό
δεδομένων φράσεων, ότι το λεξιλόγιο μας δεν υπήρξε ποτέ τόσο περιορισμένο και
φθαρμένο, ότι η φρασεολογία των ΜΜΕ έχει επιβάλει παντού τον άθλιο κανόνα της,
ότι στις πανεπιστημιακές αίθουσες τα μαθήματα για τον Δάντη γίνονται με κακά
αγγλικά: πώς γίνεται, σε τέτοιες συνθήκες, να μπορεί κάποιος να διατυπώσει μια
ορθή σκέψη και συνεπώς να πράξει με χρηστότητα και εξυπνάδα; Κανείς δεν πρέπει
να εκπλήσσεται όταν όποιος χειρίζεται μια τέτοια γλώσσα έχει χάσει κάθε γνώση
αναφορικά με τη σχέση μεταξύ γλώσσας και αλήθειας, και, ωστόσο, πιστεύει ότι
μπορεί να χρησιμοποιεί για το θλιβερό του όφελος λέξεις που δεν αντιστοιχούν
πλέον σε καμία πραγματικότητα, σε βαθμό που να μην αντιλαμβάνεται πλέον ότι
ψεύδεται. Η αλήθεια για την οποία μιλάμε εμείς δεν είναι μόνο η αντιστοιχία
μεταξύ λόγων και δεδομένων, αλλά, πριν ακόμη από αυτό, η μνήμη της αποστροφής που
επιδεικνύει η γλώσσα απέναντι στο παιδί, το οποίο προφέρει συγκινημένο τα πρώτα
του λόγια. Άνθρωποι που έχουν χάσει κάθε ανάμνηση αυτής της ταπεινής,
απαιτητικής, αγαπητικής απεύθυνσης είναι κυριολεκτικά ικανοί, όπως έχουμε δει
τα τελευταία χρόνια, για οποιαδήποτε φαυλότητα.
Συνεχίζουμε, ωστόσο, να ασχολούμαστε με τα κόμματα ακόμη κι
αν το σπίτι καίγεται, μιλάμε μεταξύ μας προσεκτικά χωρίς οποιαδήποτε ρητορεία,
ακούγοντας όχι μόνο αυτό που λέμε, αλλά και εκείνο που μας λέει η γλώσσα,
εκείνον τον μικρό αναστεναγμό που κάποτε λεγόταν έμπνευση και παραμένει το πιο
πολύτιμο δώρο το οποίο, ενίοτε, η γλώσσα –είτε είναι λογοτεχνικός κανόνας είτε
διάλεκτος– μπορεί να μας κάνει.
19 Ιούνη 2023
Τα ΜΜΕ
και το ψέμα χωρίς αλήθεια
Υπάρχουν πολλών ειδών ψέματα. Η πιο κοινή μορφή είναι εκείνου
που για κάποιο λόγο, είτε γνωρίζοντας είτε πιστεύοντας ότι γνωρίζει πώς έχουν
τα πράγματα, λέει ενσυνειδήτως το αντίθετο ή, τέλος πάντων, αρνείται, έστω και
εν μέρει, αυτό που είναι αλήθεια. Είναι αυτό που συμβαίνει με την
ψευδομαρτυρία, η οποία γι’ αυτό τιμωρείται ως κακούργημα, αλλά κι αυτό που
συμβαίνει, πιο αθώα, κάθε φορά που πρέπει να δικαιολογηθούμε για μια
συμπεριφορά για την οποία μας επέπληξαν.
Το ψέμα με το οποίο είμαστε αντιμέτωποι εδώ και σχεδόν τρία
χρόνια, δεν έχει αυτή τη μορφή. Πρόκειται μάλλον για το ψέμα εκείνου που δεν
ξέρει να διακρίνει μεταξύ λόγων και έργων, μεταξύ ειδήσεων και δεδομένων, και
συνεπώς δεν μπορεί πια να ξέρει αν ψεύδεται, αφού γι’ αυτόν έχει χαθεί κάθε πιθανό
κριτήριο της αλήθειας. Αυτό που λένε τα ΜΜΕ δεν είναι αλήθεια επειδή
ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αλλά γιατί ο λόγος τους έχει αντικαταστήσει
την πραγματικότητα. Η ανταπόκριση μεταξύ γλώσσας και κόσμου, επί της οποίας
είχε κάποτε θεμελιωθεί η αλήθεια, σήμερα απλώς δεν είναι πλέον δυνατή, αφού τα
δύο έχουν γίνει ένα, η γλώσσα είναι ο κόσμος, η είδηση είναι η πραγματικότητα.
Μόνο έτσι μπορεί να εξηγηθεί γιατί το ψέμα δεν έχει ανάγκη να καταστεί αληθινό
και δεν κρύβει με κανέναν τρόπο αυτό, που σε όποιον είναι ενταγμένος ακόμη στο
παλιό καθεστώς της αλήθειας, μοιάζει σαν προφανές ψέμα. Έτσι, κατά τη διάρκεια
της πανδημίας, τα ΜΜΕ και τα επίσημα όργανα δεν αρνήθηκαν ποτέ ότι τα δεδομένα
για τη θνησιμότητα που δήλωναν αναφέρονταν σε όποιον πέθανε όντας θετικός,
ανεξάρτητα από την πραγματική αιτία θανάτου του. Παρόλα αυτά, αν και προφανώς
ψευδή, γίνονταν δεκτά σαν αληθινά. Με τον ίδιο τρόπο, κανείς δεν αρνείται σήμερα
ότι η Ρωσία κατέκτησε και προσάρτησε το 20% του ουκρανικού εδάφους, χωρίς το
οποίο η ουκρανική οικονομία δεν είναι σε θέση να επιβιώσει· και, ωστόσο, οι
ειδήσεις δεν σταματούν να αναφέρονται σε νίκη του Ζελένσκι και στην τώρα πια
αναπόφευκτη ήττα του Πούτιν (στις ειδήσεις ο πόλεμος διεξάγεται ανάμεσα σε δύο
πρόσωπα και όχι ανάμεσα σε δύο στρατούς). Το πρόβλημα σε αυτό το σημείο είναι
το πόσο μπορεί να κρατήσει ένα ψέμα τέτοιου τύπου. Είναι πιθανό ότι αργά ή
γρήγορα απλώς θα τελειώσει, για να αντικατασταθεί αμέσως μετά από ένα νέο ψέμα
κ.ο.κ. –αλλά όχι επ’ άπειρον, γιατί η πραγματικότητα, την οποία δεν θέλουμε να
δούμε, στο τέλος θα απαιτήσει τα δικαιώματά της, έστω και με τίμημα σοβαρές καταστροφές
και συμφορές, κάτι που θα είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να αποφύγουμε.
