Από τους τρεις καλλιτέχνες που ήταν, έτσι πιστεύω, οι πιο «αναρχικοί» στην ιστορία της κουλτούρας μας [ιταλικής, σ.τ.μ.] τουλάχιστον στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα και των πρώτων εκλάμψεων του 21ου –Φελίνι, Παζολίνι και Μπένε–, μόνο ο τρίτος είχε δηλώσει ρητά και πάνω από μία φορά πως ήταν αναρχικός· οι άλλοι δύο ήταν πιο προσεκτικοί όταν αναφέρονταν στα πολιτικά τους ιδεώδη, όμως η ριζοσπαστικότητα της έμπνευσής τους, σε αντίθεση με τους διάφορους κομφορμισμούς της εποχής τους, μας κάνει να τους θεωρούμε τέτοιους, τουλάχιστον σε κάποιες φάσεις και σε συγκεκριμένα έργα της δημιουργίας τους.
Ο Παζολίνι επιδίωκε σχεδόν εμμονικά έναν διάλογο τόσο με την κοινωνία στην οποία ζούσε όσο και με την εποχή του, όντας προβοκάτορας-εκπαιδευτής, υποφέροντας από τις αντιδράσεις που προκαλούσε και καταλήγοντας, έτσι πιστεύω, να αναζητήσει τον θάνατο, βγαίνοντας έτσι έξω από την κοινωνία, την ιστορία, τη ζωή.
Ο Μπένε κοιτούσε τα πράγματα από το ύψος μια ιδιαίτερη διαφορετικότητα, ακολουθώντας μέχρι τέλους την κλήση του και ήταν ο πιο ευφυώς διαφορετικός από όλους.
Ο Φελίνι, τέλος, προσπαθούσε για το ευκταίο ανάμεσα στις ιδέες, τις πεποιθήσεις του και τον κόσμο του θεάματος, το θέαμα της κοινωνίας. Ήταν ο πιο «κινητικός» από τους τρεις, παρά το φαινομενικό του εγκλωβισμό μεταξύ Ρίμινι-Ρώμης και συνεπώς μεταξύ επαρχίας-πόλης, παρελθόντος-παρόντος, πραγματικότητας-φαντασίας, κανονικότητας-ιδιαιτερότητας, μεταξύ του εγώ και όλοι, του εγώ και όλα.
Τρομερός γητευτής των μαζών (τόσο των διανοουμένων όσου και του λαού), ο Φελίνι εξέπεμπε μια εκρηκτική διαφορετικότητα που μπορούσε να κερδίσει την περιέργεια, την προσοχή και τον σεβασμό του πιο διαφορετικού και απόμακρου κοινού. Έμοιαζε ως προς αυτό, στον κινηματογράφο, με τους πιο μεγάλους, τον Μπουνιουέλ, τον Κουροσάβα, τον Μπέργκμαν, αλλά περισσότερο απ’ όλους με τον Κιούμπρικ, λόγω του μεγαλείου και της ελευθερίας των επινοήσεών του. Ενώ ο Παζολίνι και ο Μπένε, μέγιστοι κι αυτοί, έμοιαζαν κάπως πιο πονηροί στην προσπάθειά τους να ασκούν μια «μαζική» γοητεία, είτε (ο Μπένε) πιο ριζικά άλλη και βαθιά, είτε (ο Παζολίνι) πιο άγρια και στην επιδίωξη ενός διαλόγου, μιας αντιπαράθεσης.
Αν ο Μπένε ήταν συνειδητά αναρχικός (ατομικιστής), ο Παζολίνι ήταν τέτοιος χωρίς να το έχει πλήρως συνειδητοποιήσει, λόγω της απογοήτευσής του από μια συλλογικότητα που έχει προδώσει τις ελπίδες μιας γενιάς και τις αξίες μια παράδοσης, ενώ ο Φελίνι, σταδιακά, σιγά σιγά καθώς η αντιπαράθεσή του με την Ιστορία της εποχής του επέβαλε μια θεώρηση της πραγματικότητας κάπως ειρωνική (και συνεπώς απόμακρης, όντας ο ίδιος ένας μεγάλος χιουμορίστας). Περισσότερο από τον Μπένε –που απολάμβανε ένα κοινό ελιτίστικο και πιστό– και περισσότερο από τον Παζολίνι –που τελικά ήθελε να είναι ένας ποιητής-προφήτης όπως εκείνοι του ύστερου 19ου αιώνα– ο Φελίνι, όπως ο Κιούμπρικ, ευχαριστιόταν τόσο με το καλλιεργημένο όσο και με το απλό, τόσο με το υψηλό όσο και με το χαμηλό· και σύντομα έφτασε να αρέσκεται σε έναν κινηματογράφο «for the millions», και ήταν ένας από τους λίγους που ήξερε να το κάνει, με μια διαφορετικότητα που ήταν ταυτοχρόνως εκθαμβωτική και βαθιά, κατανοητή και ελεύθερη. Μετά την αρχική υιοθέτηση των αξιών ενός ανθρωπισμού τον οποίο θα μπορούσαμε εύκολα να πούμε αναρχοειδή (κυρίως στη ταινία του La Strada του 1954), είναι μπροστά στην ευφορική αταξία του οικονομικού μπουμ και ακόμη περισσότερο μπροστά στην κυνική αντίδραση της εξουσίας απέναντι στην προοπτική μιας αλλαγής την οποία επιδίωκε μια μειοψηφία (συχνά υπερφίαλη στις αναλύσεις και τις αξίες της) και στην κατάρρευση της ψευδαίσθησης για έναν διαφορετικό έλεγχο της ιστορίας με έναν τρόπο θα λέγαμε σοσιαλδημοκρατικό και προοδευτικό, που ο Φελίνι απομαγεύεται και δείχνει ξεκάθαρα ένα κοινωνικό, εθνικό και διεθνές πλαίσιο, νέο και τρομερό, όχι διαφορετικό από αυτό είδαν και σκέφτηκαν και άλλοι, από αυτό που και άλλοι μεγάλοι υπέφεραν και πάνω στο οποίο σκέφτηκαν, έστω και πολύ διαφορετικοί από τον Φελίνι και του οποίου ήταν τελικά ο Κρίστοφερ Λας που έγραψε τις διαυγείς σελίδες στο βιβλίο του Η κουλτούρα του ναρκισσισμού.
Το να πούμε τον Φελίνι αναρχικό είναι μια αυθαιρεσία; Ίσως ναι αν σκεφτούμε τις ταινίες της εποχής του μεγαλείου του –ιδεολογικά αβέβαιες παρά τη στερεότητα και τη δύναμη του πλαισίου τους, του πλούτου των εικόνων τους, της τρομερής ζωτικότητάς τους, της βαθιάς ωμότητας του συνόλου έστω και επιφανειακά καλλωπισμένης– όμως μπορεί και όχι καθώς ο Φελίνι, σιγά σιγά, ένιωθε την επείγουσα ανάγκη να βυθιστεί περισσότερο στο ανικανοποίητο του παρόντος, στην ανάγκη να σκάψει έτι περαιτέρω το νόημα και τον φόβο των συμπερασμάτων που όλα αυτά που έβλεπε θα μπορούσαν να τον οδηγήσουν και τελικά τον οδήγησαν.
Η τελική κρίση θα είναι πιο βαθιά και ταυτοχρόνως πιο πικρή, όμως θα είναι και πιο σαφής. Πιο πικρή και μάλιστα πιο τραγική. Έχει να κάνει με την αποτυχία ενός πολιτισμού για την οποία τελικά σκέφτεται ο Φελίνι στις τελευταίες του ταινίες: για την αποτυχία του ανθρωπισμού, της δημοκρατίας. Και είναι εδώ που νιώθουμε πιο κοντινό μας τον Φελίνι, πικρό όπως η δική μας πίκρα. Μέχρι την ιακωβίτικη «γιορτή των ζυμαρικών» που είναι το πιο αδίστακτο πλαίσιο της βλακείας που μας κατακλύζει –η καταναλωτική κοινωνία και πιο μετά, αυτή του κορωνοϊού… Δύο καθυστερημένοι και ανόητοι, περιθωριακοί ένεκα της κατάστασής τους αλλά και ένεκα επιλογής, είναι οι μοναδικοί που θέλουν και ξέρουν ακόμη να ακούνε, όπως ο Λεοπάρντι, τη «φωνή του φεγγαριού». Ο κύκλος έχει κλείσει και ναι, ο Φελίνι έφτασε σε απόψεις που τώρα πια είναι εντελώς και σαφώς αναρχικές. Απελπισμένα αναρχικές. Ως «Μια μορφή δημιουργικής απελπισίας» ορίζει την αναρχία ο Κόλιν Γουώρντ, ο πιο ξεκάθαρος από τους θεωρητικούς της. Σε αυτή είχε πλέον οδηγηθεί ο Φελίνι και σε αυτό το σημείο είναι που ολοκληρώνεται η παραβολή του.
Ο Γκοφρέντο Φόφι (Γκούμπιο 1937-Ρώμη 2025) ήταν κριτικός κινηματογράφου και λογοτεχνίας, ιδρυτής και διευθυντής περιοδικών με πολιτική και πολιτισμική ενασχόληση, συγγραφέας πολλών βιβλίων αλλά και συμμέτοχος σε πολλά εγχειρήματα κοινωνικού και εκπαιδευτικού περιεχομένου από τη δεκαετία του ’50 μέχρι τον θάνατό του. Πολύ κοντά στο ιταλικό αναρχικό κίνημα, για χρόνια αρθρογραφούσε στην «A. Rivista anarchica».Το ανωτέρω κείμενο αποτελεί την εισαγωγή του βιβλίου του Fellini anarchicο που κυκλοφόρησε το 2020 από τις εκδόσεις elèuthera. Να θυμίσουμε ότι από τις εκδόσεις για μια Ελευθεριακή Κουλτούρα κυκλοφορεί το βιβλίο του Πιέρ Πάολο Παζολίνι Το ποδόσφαιρό μου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου