Για μια κριτική του ατόμου-μάζα - Gigi Roggero

Chad Gadya (Η ιστορία μιας κατσίκας), 1919,  El Lissitzky

Σε ένα βιβλιαράκι που κυκλοφόρησε λίγα χρόνια πριν, Per la critica della libertà, Derive Approdi 2023, προσπαθήσαμε να αποδιαρθρώσουμε την προϋπόθεση της φιλελεύθερης λατρείας, το τοτέμ της μοντερνικότητας στο σύνολό του: την ελευθερία, ακριβώς. Τώρα, πρέπει συγχρόνως τόσο να εμβαθύνουμε στο ζήτημα όσο και να κάνουμε ένα βήμα παρακάτω. Για να συμβεί κάτι τέτοιο, οφείλουμε να ασχοληθούμε με το θέμα του ατόμου. Από τις απαρχές της, ξέρουμε ότι η καπιταλιστική μοντερνικότητα γεννιέται γύρω από αυτό το υποκείμενο, παρουσιασμένο με την ιδιαίτερη μορφή του πολίτη. Από τον Λοκ και πέρα, το άτομο-πολίτης είναι το άτομο-ιδιοκτήτης. Χωρίς το άτομο δεν θα μπορούσε να υπάρξει ούτε το κράτος ούτε η αγορά, ούτε ο ανταγωνισμός ούτε η εκμετάλλευση, ούτε η ελεύθερη επιχείρηση ούτε η ελεύθερη πώληση της εργατικής δύναμης. Χωρίς το άτομο, καμία καπιταλιστική μοντερνικότητα.

Η διαλεκτική καπιταλισμού-σοσιαλισμού, πιο απλά, ήταν η αντίθεση ανάμεσα στην ηγεμονία του ατόμου και στην ηγεμονία της μάζας. Σήμερα, φτάνοντας στη φάση της υπερ-πραγματοποίησής της, η μοντερνικότητα ξεπέρασε τη θέση-αντίθεση, οδηγώντάς τη σε μια Aufhebung, στην οποία μπορούμε να πιστοποιήσουμε την ύπαρξη ενός νέου ατόμου: του ατόμου-μάζα. Η σοσιαλιστική ουτοπία για ένα απο-υποκειμενοποιημένο και ξένο ως προς το κράτος άτομο, πραγματοποιήθηκε στον καπιταλισμό με το απο-υποκειμενοποιημένο και ξένο ως προς τους αυτοματισμούς της συστημικής μηχανής άτομο. Ένα σύστημα του οποίου η ουτοπία έγκειται στη δυνατότητα λειτουργίας του χωρίς τα άτομα.

Πιο συγκεκριμένα: η καπιταλιστική μοντερνικότητα, γεννημένη από την εξύμνηση του ατόμου ως κεντρικό υποκείμενο, αποξένωσε ακριβώς το άτομο, διαλύοντάς το στη μάζα. Το άτομο-μάζα είναι η άρνηση του ατόμου, ένα ξεπέρασμα που εγελιανά συντηρεί και εξυμνεί έναν ατομικισμό χωρίς ατομικότητα.

Η σε τέτοιο βαθμό απομαγευμένη ελευθερία του ατόμου-μάζα είναι το αντίθετο της ελευθερίας με την ακριβή έννοια του όρου, δηλαδή ως ένας χώρος που προσφέρει ακραίες δυνατότητες. Εδώ δεν υπάρχει καμία δυνατότητα, αλλά μόνο ανάγκη και επανάληψη. Γιατί μια προβλέψιμη, αναμφίβολα προεξοφλημένη ελευθερία, όντας αλγοριθμική, απλά δεν είναι ελευθερία. Αρκεί να κοιτάξουμε γύρω μας και το βλέπουμε παντού. Στην κατανάλωση, για να ξεκινήσουμε από κάπου, πίσω από τη φαινομενική μοναδικοποίηση του γούστου και του στυλ ζωής, κρύβεται η τυποποίηση της μόδας, που μεταφέρεται με μια τρελή επιτάχυνση και με μια παγκόσμια ακαριαία ροή μέσω των social network. Πόσες φορές την ημέρα νιώθουμε αγανάκτηση για τα εμπορεύματα που μας προτείνονται από την Άμαζον και ανακαλύπτουμε ενοχλημένοι την ικανότητά της να μας γοητεύει; Δεν πρόκειται απλά για μια δημιουργία αναγκών: το κεφάλαιο έχει μεταμορφωθεί πλήρως σε μια τεράστια μηχανή παραγωγής επιθυμιών. Η ατομικότητα στο ποδόσφαιρο, για παράδειγμα, έχει πεθάνει: οι ικανότητες στο παιχνίδι έχουν γίνει ανεξάρτητες από τους φορείς τους, η αγορά λειτουργεί μέσω των αλγορίθμων, ο αγώνας ανάγεται πλέον σε στατιστικά δεδομένα. Και, αν θέλουμε να πάμε στη μουσική, ποιο είναι η εξέλιξη του ταλέντου στον καιρό των autotune και των ψηφιακών συνθετών; Ή μήπως να μιλήσουμε για τη γραφή ή τη μετάφραση στην εποχή της ChatGpt;

Εν συντομία, στη διαδικασία της αλγοριθμοποίησης της υποκειμενικότητας, αν από τη μια πλευρά υπάρχει μια ταχεία απαρχαίωση και αντικατάσταση της εργατικής δύναμης, από την άλλη πεθαίνει ο σουμπετερικός επιχειρηματίας. Το άτομο-μάζα, άλλωστε, φοβάται την τεχνητή νοημοσύνη γιατί ξέρει πως τώρα πια παίζει εντελώς στο δικό της γήπεδο και η ΤΧ είναι σαφώς πιο ευφυής και αξιόπιστη. Η τόσο διαδεδομένη κατάθλιψη, ασυνήθιστος παραγωγικός πόρος για τη βιομηχανία της θεραπείας, είναι η αποξένωση του ατόμου-μάζα από την ίδια την ατομικότητά του.

Ήδη εδώ και καμιά τριανταριά χρόνια ο Ρομάνο Αλκουάτι υποστήριζε ότι ο καπιταλισμός είναι μια πλοκή ρόλων πριν καν γίνει πλοκή ανθρώπινων ηθοποιών. Θεωρητικά, έλεγε,  μπορούν να υπάρχουν οι πρώτοι χωρίς τους δεύτερους. Έμοιαζε με μια κυβερνοπάνκ πρόκληση και ο ίδιος ο Ρομάνο επεσήμανε ότι υπήρχε και πιθανώς θα συνέχιζε να υπάρχει για μια πολύ μακρά περίοδο, ένα «ανεπίλυτο υπόλειμμα». Ήταν σε εκείνο το υπόλειμμα που συγκεντρώνονταν όχι μόνο οι συμβασιακές δυνατότητες της εργατικής δύναμης, αλλά και οι προοπτικές εξόδου από τον καπιταλισμό. Πόσο είναι ακόμη ανεπίλυτο αυτό το υπόλειμμα και πόσο είναι άλυτο;

Για να σταθούμε στο ύψος αυτού του ερωτήματος, τρομερού και ουσιώδους, δεν είναι χρήσιμος ένας νέος ανθρωπισμός, αλίμονο. Θα βρώμαγε νοσταλγία για έναν άνθρωπο που οι ίδιοι οι αγώνες έχουν ευρέως αμφισβητήσει. Αλλά και το να αγνοήσουμε σήμερα πως εκείνο το «υπόλειμμα», όπως μας έχει εξηγήσει η Ρόζι Μπραϊντότι, δεν μπορεί παρά να είναι μετα-ανθρώπινο, δηλαδή μια διαδικασία αναπόφευκτα συγκρουσιακή στη σύγκλιση ανάμεσα σε ανθρώπινα και μηχανικά στοιχεία. Το general intellect έτσι όπως το υπέθεσε ο Μαρξ στα Grundrisse –«ένα αυτοματοποιημένο σύστημα μηχανών […] που μπαίνει σε κίνηση από ένα αυτόματο, μια κινητήρια δύναμη που κινείται από μόνη της· αυτό το αυτόματο συντίθεται από πολυάριθμα μηχανικά και διανοητικά όργανα, έτσι ώστε οι ίδιοι οι εργάτες προσδιορίζονται μονάχα σαν συνειδητά όργανά του»– έχει, στην πραγματικότητα, πραγματωθεί, όμως με μια αντίστροφη μορφή σε σχέση με αυτό που κάποιοι είχαν επιθυμήσει της δεκαετία του 1990. Δεν είναι ένα πλήθος μοναδικοτήτων, αλλά ένα αρθρωμένο αλγοριθμικό πρωτόκολλο, στο οποίο τα άτομα-μάζα είναι κόμβοι εξατομικευμένοι, εξαρτημένοι από τα ψηφιακά όργανα. Ιδωμένα στη μάζα, για να παραφράσουμε τον Ρίσμαν. Η δημοκρατία, μακράν από το να αποτελεί μια αντίφαση, είναι, αντιθέτως, το κατάλληλο πολιτικό σύστημα για αυτό το αυτοματοποιημένο σύστημα, μια παγκόσμια πλατφόρμα των ατόμων-μάζα που στερούνται την ατομικότητά τους. Η αυταρχική τάση δεν είναι μια παρέκκλιση, αλλά μια συνέπεια της δημοκρατικής τυραννίας. Ο Τραμπ πραγματώνει αυτή τη δημοκρατία στην Αμερική, που τόσο τρόμαζε τον οξυδερκή Τοκβίλ.

Εδώ υπάρχει μια πρόκληση, πιθανώς κρίσιμη: πώς μπορούμε να σκεφτούμε μια επανα-υποκειμενοποίηση του ατόμου, δηλαδή μια υποκειμενοποίηση της general intellect ή, ακόμη, ένα μετα-ανθρώπινο κοινωνικό άτομο; Ο Μάριο Τρόντι έλεγε ότι «πρέπει να ξαναξεκινήσουμε από τα πάνω, γιατί από τα κάτω δεν υπάρχει πλέον δρόμος προς τα πάνω». Να οικοδομήσουμε μια νέα αριστοκρατία, έλεγε, με την αρχική έννοια του όρου, δηλαδή μια κυβέρνηση των αρίστων. Μια αριστοκρατία της επανα-υποκειμενοποίησης ενάντια στον αστό-μάζα. Για δική μας ευκολία, θα την αποκαλούσαμε πρωτοπορία της έρευνας. Σε κάθε περίπτωση, αυτούς τους επείγοντες καιρούς όπου πρέπει να τα σκεφτούμε όλα από την αρχή, δεν πρέπει να φοβόμαστε τη ριζοσπαστικότητα των λέξεων. Κατά βάθος, τι έχουμε να χάσουμε εκτός από τα device μας;

Δημοσιεύτηκε στον ιταλικό ιστότοπο Machina στις 16 Δεκέμβρη 2025